Leszczyna – zwiastun nadchodzącej wiosny

Kochałem twoją korę, brązową z białym nalotem,

Koloru najzupełniej leszczynowego.

Radują mnie te, co przetrwały, dęby i jesiony,

Ale ty ucieszyłaś mnie najbardziej,

Jak zawsze czarodziejska, z perłami twoich orzechów,

Z pokoleniami wiewiórek, które w tobie tańczyły.

Czesław Miłosz „Do leszczyny”

fot. 1

Pojawienie się uroczych, okazałych kotków – kwiatostanów męskich leszczyny zwyczajnej Corylus avellana L. (fot. 1) kojarzy się nam z tym, że niebawem przyjdzie wiosna. Pojawiają się one najczęściej w lutym-marcu i rozsiewają ogromne ilości żółtego pyłku. Ciekawe, że w torfach bagiennych, pochodzących z okresu 15 000–10 000 lat p.n.e., to właśnie on stanowi ok. 85% ogólnej masy wszystkich pyłków w warstwach geologicznych tych dawnych epok.

Jest to bardzo ciekawy gatunek, co do którego trwają spory: czy to drzewo, czy też krzew? Już Krzysztof Kluk w swym „Dykcyonarzu roślinnym” (1805) pisząc o leszczynie przestrzegał:

„W niektórych miejscach, często ogrodach, nie dopuszczając z jednego korzenia rość więcej niż jednemu pieńkowi, staje się ona wielkim i znaczącym drzewem, co niektórym dało to pochopnie uczynienie jej gatunkiem drzewa.”

Leszczyna jest wielopniowym krzewem dorastającym do 6 metrów. Ma korę gładką, srebrzystą, a na starszych okazach jest ona szarobrązowa, drobno spękana. Leszczynowe pędy są długie, proste, bardzo elastyczne i sprężyste; liście mają najczęściej 10–13 cm długości, są sercowate u nasady, z zaostrzonym wierzchołkiem i osadzone na krótkim ogonku (fot. 2)

fot. 2

Męskie kwiaty leszczyny zebrane są w 10 cm zwisające kotki, a żeńskie ukryte są w pąkach. Owoce zebrane są najczęściej po 2–4 orzechy o długości 2,5 cm, twarde i gładkie, widoczne pośród postrzępionej okrywy owoców (fot. 3).

fot. 3

Owoce leszczyny dojrzewają we wrześniu i październiku. Obfite owocowanie występuje co 2–3 lata, a w rozsiewaniu ich ważną rolę pełnią ptaki i ssaki. Orzechy laskowe chętnie spożywają: orzechówki, sójki, dzięcioły, orzesznice, a upodobały je sobie szczególnie wiewiórki.

Leszczyna preferuje gleby świeże, żyzne i próchniczne, unika piaszczystych, ubogich oraz zabagnionych. Toleruje nawet niewielką ilość światła. Upodobała sobie zbiorowiska sośnin na żyznych i niezbyt wilgotnych siedliskach, tam dominuje w warstwie podszytu. Ocienia glebę, nie dopuszczając do jej zachwaszczenia, a rozkładając ściółkę, przyczynia się do wzbogacania gleby w cenną próchnicę.

Gatunek ten występuje w Europie, poza terenami północnymi, na Kaukazie, w Azji Mniejszej. Został introdukowany w Ameryce Północnej, a w USA jest aktualnie gatunkiem inwazyjnym. W Polsce często spotykany w całym kraju, w górach występuje do wysokości 900 m n.p.m. Najczęściej rośnie na południowych zboczach dolin, na ich górnej krawędzi, na zacisznych polankach śródleśnych i porębach.

Liczne pożytki

Twarde i ciężkie drewno leszczynowe, o charakterystycznym czerwonawym odcieniu, służyło dawniej do wypalania węgla drzewnego. Produkowano z niego zarówno węgiel rysunkowy, wykorzystywany przez artystów, jak i proch strzelniczy. Z pędów leszczynowych wytwarzano wędki, baty oraz laski.

Jednak największe znaczenie mają orzechy leszczyny. Ich wysokie wartości odżywcze znane są od najdawniejszych czasów w regionach Morza Śródziemnego i w Azji Środkowej. W znaleziskach prehistorycznych odkryto znaczne ilości skorup tych orzechów, co świadczy o tym, że były masowo spożywane. Zawierają duże ilości składników pokarmowych, ponad 60% tłuszczów, 13% białek łatwo przyswajalnych przez człowieka.

Orzechy te mają najwyższą wartość kaloryczną spośród wszystkich owoców uprawianych w naszej strefie klimatycznej. 100 gramów łuskanych orzechów laskowych to 680–700 kalorii. Zalecane są chorym na nerki, cukrzycę, osłabionym, cierpiącym na anemię. Wpływają również na ograniczenie otyłości oraz zapobiegają przedwczesnemu wystąpieniu sklerozy.

Olej produkowany z orzechów laskowych dorównuje najlepszym produktom tej kategorii zarówno pod względem smaku, jak i jakości, przewyższając nawet oliwę z oliwek. Znajduje zastosowanie w przemyśle spożywczym, farbiarskim i perfumeryjnym. Na jego bazie produkowane są kosmetyki do pielęgnacji twarzy i szyi, stosowany jest też jako olejek do masażu.

W Zielniku Ekonomiczno-Technicznym Józefa Geralda Wyżyckiego z 1845 r. o oleju tym czytamy:

„W użyciu domowem oliwę zastąpić może, w lampach pali się płomieniem czystszym i jasnym jak migdałowy, a wytłoczyny z orzechów tuczącym są pokarmem dla ptactwa domowego i bydła.”

Krzewy leszczyny były także wykorzystywane dawniej do tworzenia zagród dla owiec. W okresie międzywojennym kije narciarskie wyrabiano z młodych i prostych pędów leszczyny.

Odrobina historii

Leszczyna pospolita pochodzi z regionów Morza Czarnego. Pierwsi zainteresowali się nią Grecy, a po nich Rzymianie, którzy zaczęli ją uprawiać już w II w. p.n.e. Wyniki analizy pyłkowej świadczą, że leszczyna w naszym kraju rosła 10 000 lat p.n.e. Okres ostatniego zlodowacenia przetrwała w ostojach najbardziej oddalonych od czoła lądolodu, w południowym paśmie Karpat oraz na południowym Podolu. Po wycofaniu się lodowca w kierunku Półwyspu Skandynawskiego, podążyły za nią z południa na północ brzoza, limba, modrzew, sosna, a z gatunków ciepłolubnych jako pierwsza – leszczyna.

Według starożytnych Greków Apollo odkupił od Hermesa flet, dając mu w zamian kij pasterski i dar wieszczenia. Kij ten, zwany kadyceuszem, był różdżką leszczynową, której dotknięcie ułatwiało ludziom wyrażanie myśli w atrakcyjnej formie. Tym właśnie sposobem Hermes stał się bogiem elokwencji.

Leszczyna, jako symbol mądrości, pojawiła się w tradycjach celtyckich, nordyckich – gdzie jest świętym drzewem Thora – oraz rzymskiej, gdzie była poświęcona Merkuremu.

W czasach starożytnych wierzono, że leszczynowa różdżka może pomóc w odnalezieniu wody, o czym pisał już w swych dziełach Pliniusz. W wielu krajach Europy aż do końca XVII w. używano rozwidlonego kija leszczynowego do wykrywania zakopanych skarbów, poszukiwania złota, żył wodnych, rud metali oraz kryjówek złoczyńców.

Z kolei drewno leszczyny miało chronić przed wszelkim złem, dlatego wykonywano z niej tarcze dla bohaterów oraz płoty wokół domów. Noszony przy sobie orzech laskowy miał zapobiegać reumatyzmowi, a talizman z gałązek leszczyny był ochroną przed ukąszeniem węży.

Istnieje też polska legenda o leszczynie, która pierwsza ze wszystkich drzew i krzewów rosnących przy drodze, zobaczywszy Świętą Rodzinę uciekającą przed Herodem, zaofiarowała schronienie pod gęsto ulistnionymi gałązkami. Z wdzięczności za okazaną pomoc, w leszczynę nigdy nie uderzają pioruny.

Warto wiedzieć, że „sezamem orzechowym” była u nas Legnica, dawniej zwana Lignicą, położona przy szlaku prowadzącym z zachodu na wschód Europy. W XVI i XVII w. odbywały się tu jarmarki, znane z obfitości produktów spożywczych, przede wszystkim zaś z orzechów i oleju orzechowego.

fot. 4

Aktualnie istnieje wiele odmian leszczyny pospolitej, o wyjątkowych walorach ozdobnych, a wśród nich warszawska czerwona (1963 r.). Charakteryzuje się purpurowymi liśćmi oraz kotkami (fot. 4) oraz owocami w okrywach o pięknej czerwonej barwie (fot. 5).

fot. 5

Ciekawe, że leszczyna turecka Corylus colurna L. to gatunek drzewiasty, który można podziwiać również w Polsce. Sędziwy, ponad 90-letni jej okaz, uznany za pomnik przyrody, o wysokości 17 m i pierśnicy 120 cm rośnie przy Zespole Szkół Ekonomiczno-Usługowych w Zabrzu. Młodsze leszczyny tureckie rosną też w Parku Skaryszewskim w Warszawie.

Warto podkreślić, że aktualnie światowa produkcja orzechów laskowych wynosi rocznie 750–800 tys. ton, a liderem w tej dziedzinie jest Turcja.

Autor:

dr Małgorzata FALENCKA-JABŁOŃSKA

Zakład Ekologii Lasu

Instytut Badawczy Leśnictwa w Sękocinie Starym